Herdenking van de dodenmars van 11 april 1945

In de namiddag van 11 april 1945 werden ongeveer 4.000 mishandelde mensen tijdens de laatste dodenmars door Jena gedreven door gevangenen van het concentratiekamp Buchenwald. Om deze donkere dag in de geschiedenis van Jena en de slachtoffers van de mars te herdenken, verzamelden zich vandaag tot 40 mensen op vier centrale herdenkingsplaatsen. De werkgroep "Sprekend Verleden" organiseerde hiervoor een fietsexcursie en las indrukwekkende citaten voor van de gevangenen die door Jena werden gedreven. De stations waren:

• Stele aan de westkant van de Camsdorfbrug
• De kruising van de Schlippenstraße
• Stele bij het Angergymnasium
• Gembdenbachbrücke/ eindpunt van tramlijn 2

De toespraak van burgemeester Dr. Thomas Nitzsche:

"Geachte heer Noack, geachte heer Rug, geachte heer Horn, geachte leden van de werkgroep "Sprekend verleden" van Jena, geachte vertegenwoordigers van de stadspolitiek van Jena, geachte dames en heren,

Drie jaar geleden kwamen we samen op deze locatie voor de inhuldiging van de stele, toen in september, omdat de coronavirus pandemie ons niet toestond om in april bijeen te komen. Ik ben erg blij dat we hier vandaag met meer gemak kunnen samenkomen.

Ik ben ook blij dat wat toen gepland was, om de herdenking van de dodenmars door Jena op 11 april 1945 opnieuw in het publieke bewustzijn van de stad te brengen, zo succesvol is geweest. Dat is vooral uw verdienste, beste werkgroep Sprekend Verleden, beste Dr. Rug, beste Dr. Horn.

Dit is het resultaat van jarenlang werk, enerzijds het onderzoeken van de inhoud, anderzijds het steeds weer onder de aandacht brengen van de geschiedenis met publiekscampagnes, mensen een beetje wakker schudden en misschien sommigen bewuster over de brug laten gaan langs deze stele.

Samen met de gedenksteen hebben we ook de kleine beukenboom hier op de rivieroever ingehuldigd, een mozaïeksteen in het inclusieve gedenkproject "1000 beuken" ter nagedachtenis aan de slachtoffers van het "euthanasieprogramma" van de nationaalsocialisten om "onwaardig leven" te elimineren. De beukenboom is goed gegroeid en bloeit - en het gedenkteken is onderdeel geworden van onze gemeentelijke herdenkingscanon.

Het mooie en voor mij bijzonder welkome hierbij is dat de herdenking wordt ondersteund door het maatschappelijk middenveld, met name door de Werkgroep Sprekend Verleden, van waaruit het steeds weer nieuwe impulsen krijgt. De fietsoptocht langs het lijdensweggetje naar aanleiding van de manifestatie hier is daar een goed voorbeeld van. Het is geweldig dat zoveel mensen zijn gekomen om deel te nemen.

Op 11 april 1945, 79 jaar geleden, twee dagen voor de bevrijding van Jena door Amerikaanse troepen, sleepte een eindeloze stoet van mishandelde mensen zich 's middags door Jena, "(een) stoet van lijden die niet slecht genoeg kan worden beschreven", beschreef een getuige uit die tijd. De laatste dodenmars van gevangenen uit concentratiekamp Buchenwald werd dwars door Jena gereden, bewaakt door gewapende SS'ers met hondenseskaders.

14 mensen stierven onderweg door Jena, 14 mensen werden vermoord omdat ze het niet meer aankonden of omdat ze probeerden te ontsnappen. Ze vonden hun laatste rustplaats op de East Cemetery, anoniem begraven omdat hun namen niet bekend zijn.

Twee jaar geleden openden we de pas gerenoveerde begraafplaats voor de dodenmarsgevangenen die stierven op de begraafplaats Ostfriedhof in Jena. Vorig jaar konden we in Wenigenjena, op de route van de dodenmars, niet alleen een nieuwe gedenksteen inwijden, die in het bijzonder de overlevende Robert Büchler herdenkt. Bij deze gelegenheid konden we zelfs zijn dochter Ruth Buchler-Chanach verwelkomen, die ons over haar vader vertelde.

De verschrikkelijke, onvoorstelbare martelingen die de gevangenen in die tijd moesten ondergaan, dreven duizenden de dood in. Robert Büchler overleefde, maar zijn leven was getekend door zijn verschrikkelijke ervaringen. Het feit dat hij daarna zo vaak naar Duitsland en Thüringen kwam om vooral met jonge mensen te praten, zodat de misdaden van het naziregime niet herhaald zouden worden, kan niet genoeg gewaardeerd worden.

Er zijn nu een groot aantal gedenktekens in onze stad. Naast de steles en monumenten zijn het vooral de meer dan 50 struikelblokken die de slachtoffers van de nationaalsocialisten herdenken. Het is belangrijk dat we de misdaden in hun geheel onderzoeken en in ons bewustzijn bewaren. Het grote aantal struikelblokken illustreert niet in de laatste plaats hoezeer de stedelijke samenleving doordrongen was van nationaalsocialistische ideeën en de slachtoffers die ook hier te betreuren zijn.

Het aantal actieve daders mag dan beheersbaar zijn, de misdaden werden grotendeels geaccepteerd en velen werden passieve daders. Dit wordt niet in de laatste plaats geïllustreerd door de dodenmars door onze stad. Er waren geïsoleerde kleine daden van hulp en vooral was er veel de andere kant op kijken, er waren denigrerende opmerkingen en beledigingen over de mensen die al zwaar mishandeld waren.

Mensen die de gevangenen hielpen, misschien met water of een beetje brood, riskeerden hun eigen leven. Ik weet niet of ik de moed zou hebben gehad om in die situatie te helpen, hoe ik me zou hebben gedragen. Ik kan alleen maar hopen dat ik de moed zou hebben gehad om humaan te handelen.

Maar wat dit voor mij betekent, is dat we ervoor moeten zorgen dat het niet weer gebeurt. De geschiedenis herhaalt zich niet zomaar. Maar misantropie en minachting voor de mensheid bestaan vandaag de dag nog steeds en daar moeten we duidelijk stelling tegen nemen. Inclusief degenen die zich op populistische wijze uitspreken tegen misantropie en minachting voor de mensheid, door feiten te verdraaien en valse informatie te gebruiken.

Ons pluralistische democratische regeringsstelsel is de beste garantie voor het respecteren van de waardigheid van het individu. We moeten ons hiervan bewust zijn, vooral in dit jaar met zeer beslissende verkiezingen die zullen bepalen wat er in onze stad, in ons land en in Europa gebeurt en welke stroming de toon zal zetten.

De herdenking van 11 april 1945, de demonstratie van de misdadige en absurde onmenselijkheid van het concentratiekamp op de Ettersberg - nu midden in de straten van Jena - verbindt onze gemeentelijke herinneringscultuur met de Buchenwald-herdenking, net zoals de misdaden daar en hier niet los van elkaar kunnen worden gezien.

De gebeurtenissen van 11 april 1945 markeerden duidelijk het naderende einde van de nazi-tirannie in onze stad en, voor de mensen, het einde van de oorlog. Met de wetenschap en de rol van de universiteit, met de oorlogstechnologie, met de ideologie van de nazi-partij, het systeem van dwangarbeid en vele andere facetten van de misdaad, was Jena medeverantwoordelijk voor twaalf jaar nazi-tirannie en de gevolgen daarvan.

Gelukkig voor Jena kwam er half april een einde aan de verschrikkelijke oorlog en de nazi-dictatuur met de invasie van het Amerikaanse leger. Beide betekenissen van 11 april - de speciale verbinding met Buchenwald en het eindpunt na 12 jaar despotisme en terreur - hebben een duidelijk hoorbare strekking: consequent verzet tegen alle vormen van rechts-extremisme en misantropie, vandaag en morgen!

Dank u voor uw komst hier vandaag."